Prawo rzymskie głosiło „Lex retro non agit”, co obecnie ma przełożenie w artykule 3 Kodeksu Cywilnego, gdzie czytamy: „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”. Co dokładnie oznacza to, że prawo nie działa wstecz i dlaczego tak się dzieje?

Brak wstecznej mocy ustawy

W artykule 3 Kodeksu cywilnego została zwarta tzw. zasada nieretroakcji. Na początku warto zaznaczyć, że nie jest to zasada konstytucyjna. Oznacza to, że ustawodawca może wprowadzić wsteczne działanie ustawy: w stosunkach cywilnoprawnych ta możliwość wynika wyraźnie z opisywanego przepisu. Obecnie jednak, ze względu na długotrwałe nieużywanie danej normy w praktyce, jej wsteczna moc wynikać może tylko z jej brzmienia – nie zaś celu. Dlatego też, co do zasady, ustawa regulująca stosunki cywilnoprawne działa jedynie na przyszłość, nie obejmując swoją mocą okresu poprzedzającego jej wejście w życie. Taka zasada nieretorakcji zapewnia poczucie bezpieczeństwa prawnego obywatelom. Jest tak, ponieważ mogą mieć oni pewność, według których norm (zawartych w ustawach powinni postępować) – według takich, które już uchwalono i ogłoszono. Tak więc, jeśli określony stosunek prawny został zakończony, to do kwalifikacji prawnej skutków takiego stosunku obowiązują przepisy ustawy która obowiązywała w trakcie jego trwania. Kiedy w interesującym strony zakresie w życie wejdzie w przyszłości nowa ustawa, to nie może mieć ona wpływu na ten stosunek prawny. Jako jednym z przykładów jest tutaj sytuacja ustania małżeństwa. Jeśli nastąpiłoby ono dziś, a nowa ustawa (lub nowelizacja) weszła w życie za tydzień, to i tak do oceny składu majątków należy zastosować stosować przepisy, które obowiązywały w chwili ustania wspólności majątkowej (bo to w tym momencie nastąpił skutek prawny).

Prawo nie działa wstecz

W przypadku tej zasady, polski Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że
odstępstwo od niej może mieć miejsce tylko wtedy, kiedy przemawiają za tym istotne powody i kiedy wynika ono wyraźnie z brzmienia ustawy. Sam cel nie uzasadnia zaś przyjęcia jej wstecznego działania. Przy ocenie tego, czy wsteczne działanie przepisu nie czyni go sprzecznym z Konstytucją, pod uwagę trzeba wziąć (oczywiście w zależności od rodzaju sprawy), zasady takie jak:

• zaufanie obywateli do państwa,
• bezpieczeństwo i pewność obrotu,
• stabilność stosunków regulowanych przez prawo,
• ochronę praw nabytych.

Co do zasady, ustawa nie ma charakteru mocy wstecznej. Jednak niekiedy taka restryktywna zasada mogłaby stać się niekorzystna dla pewności obrotu prawnego. W takim przypadku ustawa może wprowadzić zasadę, że mimo iż obowiązuje od pewnego czasu, to należy ją stosować np. do sytuacji jaką jest posiadanie niezbędne dla zasiedzenia. Jak więc widać, to, że „prawo nie działa wstecz” jest podstawową zasadą prawa cywilnego, zapewniającą stronom stosunku cywilnoprawnego poczucie bezpieczeństwa prawnego. Jej istnienie daje pewność, że nowa ustawa nie posłuży do oceny prawnej skutków stosunku prawnego, który miał miejsce pod rządem dawnej ustawy. Kiedy jednak dany stosunek prawny trwa nadal (czyli po zmianie przepisów), to w uzasadnionych przypadkach może mieć do niego zastosowanie nowa ustawa.